زبان خوزی(خوزستانی) و گویش دزفولی

زبان خوزی(خوزستانی) و گویش دزفولی

ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮﻭ قبادیانی ﻣﯽ‌ﮔﻮﯾﺪ: 

“ﺩﺭﺑﺎﺭﯾﺎﻥ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﭼﻮﻥ ﺑﻪ ﺧﻠﻮﺕ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪﯼ ﺑﻪ ﺧﻮﺯﯼ ﺳﺨﻦ ﺭﺍﻧﺪﯼ‌” ﻭ ﺩﮐﺘﺮ ﺯﺭﯾﻦ‌ﮐﻮﺏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺭﺍ ﺑﯿﺎﻥ ﻣﯽ‌ﮐﻨﺪ. ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﺍﻋﺮﺍﺏ ﺧﻮﺯﺳﺘﺎﻥ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺍﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﻣﯽ‌ﺧﻮﺍﻧﯿﻢ ﺑﻮﻣﯿﺎﻥ ﺧﻮﺯﺳﺘﺎﻥ ﺩﺭ ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺍﯾﺮﺍﻧﯿﺎﻥ ﭘﺎﺭﺳﯽ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻗﻮﻡ ﺧﻮﺯﯼ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺎﺹ ﺧﻮﺩﺷﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ. ﺍﯾﻦ ﻗﻮﻡ ﺗﺎ ﻗﺮن‌ها ﭘﺲ ﺍﺯ ﺑﺮاﻓﺘﺎﺩﻥ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺯﺑﺎن‌شان ﺭﺍ ﺣﻔﻆ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻫﺠﺮﯼ، ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﺰﺍﺭش‌هایی ﮐﻪ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﺍﺳﺖ، ﺣﺘﯽ ﺧﻮﺯﯼ‌ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺍﺳﯿﺮ ﻋﺮب‌ها ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﺑﺼﺮﻩ ﮐﻮﭼﺎﻧﺪﻩ شده ﺑﻮﺩﻧﺪ، ﺩﺭ ﺑﺼﺮﻩ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﺧﻮﺩﺷﺎﻥ ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽ‌ﮐﺮﺩﻧﺪ‌. ﺯﺑﺎﻥ ﺧﻮﺯﯼ ﻫﯿﭻ ﻭﺟﻪ ﺍﺷﺘﺮﺍﮐﯽ ﺑﺎ ﺯﺑﺎن‌های ﻓﺎﺭﺳﯽ ﻭ ﻋﺮﺑﯽ ﻭ ﺁﺭﺍﻣﯽ ﻧﺪﺍﺷﺖ، ﻭ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﺑﻦ‌ﺣﻮﻗﻞ ﮐﻪ ﺑﺮﺍﯼ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﺟﻐﺮﺍﻓﯿﺎیی ﺑﻪ ﺧﻮﺯﺳﺘﺎﻥ می‌رود، می نویسد: ﺯﺑﺎن بومیان خوزستان‏ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺭﺳﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﻭ ﻋﺒﺮﺍﻧﯽ ﺍﯾﻨﻬﺎ ﺑﻮﻣﯿﺎﻥ ﺩﺭﺟﻪ ﺍﻭﻝ ﺧﻮزﺳﺘﺎﻥ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﯽ‌ﺭﻓﺘﻨﺪ، ﺍﺯ ﺑﻘﺎﯾﺎﯼ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻫﺰﺍﺭﻩ ﺳﻮﻡ ﻗﺒﻞ ﺍﺯ ﻣﺴﯿﺢ ﺩﻭﻟﺖ ﺧﻮﺯﯼ‌ﻫﺎ ﺭﺍ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺩﺍﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺁﺷﻮﺭﯼ ﻭ ﺩﺭ ﺗﻮﺭﺍﺕ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﻋﯿﻼﻡ ﺍﺯ ﺁﻥ ﯾﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ‌.

ﺩﺭ لیست کلمات ﺯﯾﺮ ﺗﻌﺪﺍﺩﯼ ﺍﺯ ﻭﺍﮊﮔﺎﻥ ﺯﺑﺎﻥ ﺧﻮﺯﯼ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﯼ تطبیق با زبان دزفولی ردیف کرده ایم:

ﺗَﺮَ tara  = ﻣﯽﺗﻮﺍﻧﺪ

ﻧَﺘَﺮَ natara = ﻧﻤﯽﺗﻮﺍﻧﺪ

ﺧَﺴﯽ ‏ khasi ‏ = ﻣﺎﺩﺭ ﺯﻥ ﯾﺎ ﻣﺎﺩﺭ ﺷﻮﻫﺮ

ﺧﻮﺍﺭ ‏ khaar  = خواهر

ﺑِﺮﺍﺭ ‏  beraar ‏= ﺑﺮﺍﺩﺭ

ﭘِﯿﺎ ‏piyaa ‏ = ﻣﺮﺩ

ﻣِﯿﺮهَ ‏ mera ‏ = ﺷﻮﻫﺮ

ﺍَﻓﺘﻮ(عفتو) ‏ ‏ afto ‏ = ﺁﻓﺘﺎﺏ

ﺍُﻭ ‏ o ‏ =  ﺁﺏ

ﭘَﺴﯿﻦ pasin  = بعد از ظهر

ﺍﯾﺴﻮﻥ ‏isoon ‏ = ﺍﯾﻨﮏ ‏ﺣﺎﻻ‏ – ﺍﯾﻦ ﺯﻣﺎﻥ

ﺍﻭﺳﻮﻥ ‏ oosoon ‏ = ﺁﻥ ﺯﻣﺎﻥ – ﺁﻥ ﻫﻨﮕﺎﻡ ‏

ﮐُﻠﻤِﺠﻮﺭ ‏ kolmejoor ‏ = ﮐﺎﻭﺵ ﻭ ﺟﺴﺘﺠﻮ

ﻗَﻠَﭙﯿﺪﻥ ‏ ghalapidan ‏ =  ﺁﻫﺴﺘﻪ ﻭ ﺑﻪ ﺭﻭ ﺑﻪ ﺑﻐﻞ ﺍﻓﺘﺎﺩﻥ

ﺷَﮑﻨﯿﺪﻥ ‏ shaknidan ‏ = ﺗﮑﺎﻥ ﺩﺍﺩﻥ – ﺷﮑﺎﻧﺪﻥ – ﻟﺮﺯﯾﺪﻥ

ﺷِﯿﻮﻧﯿﺪﻥ ‏ shevenidan ‏ = ﺑﻪ ﻫﻢ ﺯﺩﻥ

ﮔُﻠﻨﯿﺪﻥ ‏ golnidan ‏ = ﺭﻭﺷﻦ ﮐﺮﺩﻥ

ﺧُﻔﺘﯿﺪﻥ ‏ khoftidan ‏ = ﺧﻮﺍﺑﯿﺪﻥ

ﻭِﺭﺳﯿﺪﻥ ‏versidan ‏ = ﺑﻠﻨﺪﺷﺪﻥ – ‏ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ‏

ﺗَﺮِﺳَّﻦ ‏ taresan ‏ = ﺗﻮﺍﻧﺴﺘﻦ

ﺑِﺰﻧﯿﺪﻥ ‏beznidan ‏ = ﺟﺪﺍ ﮐﺮﺩﻥ – سوا کردن

ﺑﯿﺨﺘﻦ یا بِختن  biykhtan = الک و غربال کردن

ﺍِﻧﺠﻨﯿﺪﻥ ‏  enjenidan ‏= ﺧﻮﺭﺩ ﮐﺮﺩﻥ

ﺭﻭﻣﻨﯿﺪﻥ ‏  romnidan ‏= ﻭﯾﺮﺍﻥ ﮐﺮﺩﻥ

ﭘَﺘﯽ ﮐﻮﺭﺩﻥ ‏ pati kordan ‏ = ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮﺩﻥ

ﺷَﮏ ‏  shak ‏= ﺗﮑﺎﻥ ﻭ ﻟﺮﺯﺵ

ﭘﯿﺖ ﺧﻮَﺭﺩﻥ ‏ peyt khordan ‏ = ﭘﯿﭻ ﺧﻮﺭﺩﻥ

ﺩِﺷﺒُﻞ ‏  deshbol ‏= ﻏﺪّﻩ

ﻋَﺲ ‏  as ‏= ﺍﺳﺘﺨﻮﺍﻥ

ﺗﯿﻪ ‏  tiya ‏= ﭼﺸﻢ

ﮔِﻨﺪﯾﮏ ‏  gendik ‏= ﭘﺎﺷﻨﻪ ﯼ ﭘﺎ

ﭘِﺖ ‏ pet ‏ = ﺩﻣﺎﻍ

ﺗﯿﮏ ‏tik ‏ = ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ

ﺑُﺮﮒ ‏borg ‏ = ﺍﺑﺮﻭ

ﮐُﻠﻤَﮏ ‏kolmak ‏ = ﺁﺭﻧﺞ

ﭼﺎﺱ ‏ chaas ‏ = ﻧﻬﺎﺭ

ﺷﻮﻭﻡ ‏ shoom ‏ = ﺷﺎﻡ

ﻧﺎﺷﺘﺎ ‏ nashta ‏ = ﺻﺒﺤﺎﻧﻪ

ﭘُﺮﺱ ‏ pors ‏ = ﻣﺮﺍﺳﻢ ﺧﺘﻢ

ﺳُﻨﮓ ﺳُﻨﮓ ‏song ‏ = ﯾﻮﺍﺵ ﯾﻮﺍﺵ ‏ﺁﻫﺴﺘﻪ ‏

ﮔَﭗ ‏  gap ‏= ﺑﺰﺭﮒ

ﺗﻮﻭ ‏ too ‏ = ﺍﺗﺎﻕ – اطاق

ﺷﻮﻭﻣﯽ ‏  shoomi ‏= ﻫﻨﺪﻭﺍﻧﻪ

ﮔِﺮﯾﻮَ ‏ geriva ‏ = ﮔﺮﯾﻪ

ﻭﺍﯾﻪ ‏  vaaya ‏= ﺁﺭﺯﻭ

ﭘَﺘﯽ ‏  pati ‏= ﺧﺎﻟﯽ

ﮐُﺖ ﮐﻮﺭﺩﻥ‏ kot kordan ‏ = ﺳﻮﺯﻥ ﻧﺦ ﮐﺮﺩﻥ

ﮐُﺖ ﮐُﺖ ‏  kot kot ‏= ﺧﻮﺭﺩ ﺧﻮﺭﺩ – ﺗﮑﻪ ﺗﮑﻪ

ﮐِﻠِﮏ ‏  kelek ‏= اﻧﮕﺸﺖ

ﮐﻮﯼ ‏ kavi ‏= ﮐﺎﻫﻮ

ﮔﯿﺰ ‏ geyz ‏=  ﮔﯿﺞ ﻭ ﺧﯿﺮﻩ

ﺗﺎﺭ ﺑﻔﮏ(ﮐﺎﺭ ﺑﻔﮏ) ‏ ‏ tarbafak –  k ‏= ﻋﻨﮑﺒﻮﺕ

ﻟﻮ ‏lo ‏ = ﻟﺐ

سیلا‏ sila ‏ =  ﺳﻮﺭﺍﺥ

ﻟّﻔﻮ ‏ lafo ‏ = ﻣﻮﺝ ﺁﺏ

جالب اینست که به تقریب نود درصد واژگان برشمرده شده، در حال حاضر در شهرستان دزفول، با نام تاریخی دژپول و بهبهان، با نام تاریخی ارجان یا ارگان و زیدون با نامهای تاریخی زیتون و شوشتر و در گویش بهبهانی هنوز به همین سیاق استفاده شده و به کار می رود و بسیاری از لغات برشمرده شده، میان گویش های دزفولی، شوشتری، بهبهانی مشترک است و این نشانه ی خواستگاه یکسان گویش های خوزی ست، که منشعب از پارسی میانه می باشند.

گویش دزفولی

گویش دزفولی یک گویش از زبان‌های ایرانی جنوب غربی است.

این گویش در استان خوزستان توسط ساکنان بومی شهر دزفول در شمال استان خوزستان تکلم می‌شود.

گویش شوشتری نزدیک‌ترین گویش به گویش دزفولی بشمار می‌رود.

گویش دزفولی از بازمانده‌های زبان پهلوی ساسانی می‌باشند که از نظر ترکیب کلمات با سایر گویش‌های ایرانی جنوب غربی از جمله گویش شوشتری همسان می‌باشد و از لحاظ لهجه و تلفظ اندکی متفاوت است.

گویش دزفولی در گذر زمان کمتر از فارسی دری دستخوش دگرگونی شده‌است.

دکتر محمد معین در کناره کتاب برهان قاطع این گویش را یکی از سرشاخه‌های زبان پارسی می‌خواند.

گویش دزفولی چگونه شکل گرفت؟

تاثیر اقوام مختلف بر زبان دزفولی:

اولین و کهن ترین گویش مردم دزفول، زبان عیلامی بوده و بعد از عیلامی ها  هخامنشیان در خوزستان مستقر گردیدند. داریوش اول تعدادی از اسرای یونانی را در شمال خوزستان حوالی دزفول  و اندیمشک  سکونت داده بود  که این اسرای  یونانی  نیز تاثیر  زیادی  در زبان  دزفول  و اطراف آن گذاشتند و زبان اولیه  دزفولی ترکیبی شد از زبان  عیلامی، آریایی، پارسی و یونانی وجود دانشگاه جندی شاپور در شاه آباد سابق دزفول (که یکی از بزرگترین  مراکز علمی جهان در آن روزگار و محل تجمع دانشمندان رومی٬هندی، سریانی  و ایرانی بود) باعث شد تغییراتی در زبان  دزفولی ایجاد شود.

تاثیر اقوام بر زبان دزفول

از آنجا که اقوام همجوار در یکدیگر تاثیر متقابل دارند زبان دزفولی هم تحت تأثیر همسایگی با اقوام لر  و عرب تغییراتی یافته است و بغیر از لرها و اعراب، صبٌی ها که بعد از قتل پیغمبرشان  حضرت یحیی  از فلسطین مهاجرت کرده و کم کم به ایران و خوزستان آمدند تأثیر زیادی در زبان دزفولی گذاشتند. هجوم قوای متفقین در جنگ جهانی اول و دوم که قسمتهایی از خاک کشورمان  و بالاخص مناطق جنوبی را تحت سیطره خود قرار داده بودند هم تاثیر بسزایی در تداخل زبان آنها  در زبان  ما بجا گذاشت و استعمال اصطلاحات  انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و هندی  در مکالمات روزمره ما مؤید این مطلب است

در تحقیقی حدود یک هزار واژه دزفولی پیدا شده است  که از زبان انگلیسی وارد زبان ما شده اند

در نهایت می توان گفت زبان مردم دزفول، لهجه ای  از زبان فارسی دری است که به سبب تداخل  زبانهای دیگر ، آمیزه ای  از زبانهای مختلف گردیده  که حضور واژه های  پارسی میانه (پهلوی) در آن کمرنگ شده است.

ریشه واژه دزفول

«دزپل» یا «دِژپُل» را در گویش بومی «دزفیل» و «دسفیل» گویند که در نهایت به «دزفول» تبدیل شده‌است.

«دژ» به معنی سنگر و سکوی دیدبانی می‌باشد و چنین برمی‌آید که نام دزفول یا دزفیل از نام دژ ساخته شده در کنار پل گرفته شده‌است

گفته میشود، چون ارتش ساسانی دارای فیل بوده ‌است و فیل‌ها معمولاً در جاهای پرآب مانند کناره رودخانه‌ها نگهداری می‌شوند، نام دژپیل (دژی برای نگهداری فیل) نیز می‌تواند یکی از نام‌های درست برای این شهر باشد.

(دژ = قلعه، پیل= فیل)

ابن سرابیون در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین خوزستان می‌نویسد:

دزفول یعنی دژ پل که منظور قلعه پل باشد

منبع : بخشی از کتاب “دزفول شهر من” اثر: سید محمد منتظری

منبع : وب سایت چمدان آبی – دانشنامه دزفول