نمایی از عاشورای حسینی سال 1305 هجری مشتمل بر نخل کلبی خان- علم عباس و شیدونه ی امام رضا ع قبل از بازسازی در صحرای عباسعلی شهرستان دزفول
نخل کلبی خان در دزفول
بزرگترین و باسابقه‌ترین نخل دزفول «نخل کلبی‌خان» بوده است. «نخل»، ساختمان چوبی و مزین به شکل ایوان‌های طلای اماکن مقدسه است که به شرح زیر است:
ساختن اسکلت و چوب‌بست آن به این ترتیب بود که دو صفحه به شکل ایوان طلا با طاق بیضی و زیبا که ارتفاع هر یک پنج‌متر و پهنای آن چهارمتر باشد و ارتفاع با نوک طاق مجموعاً به هفت متر برسد را به فاصله چهارمتر برابر هم می‌گذاشتند و با چوب و میخ به هم متصل می‌کردند. بعد آن دو صفحه مستطیل که بالای آن‌ها هلال طاق کسرایی بود را با چوب مرغوب و گل و بوته با حاشیه دندانه‌دار به شکل برگ ساخته و با طلای اکلیل زینت داده و به دیواره‌های اسکلت چوبی در دو طرف با پیچ و مهره می‌چسباندند آن‌گاه همه این دو صفحه را با اکلیل طلا و نقره و آینه آرایش می‌دادند و چوب‌بست اتصالی آن‌ها را با پارچه‌های غالباً سبز می‌پوشاندند و بر نوک طاق‌نماها، منجوق‌های طلایی و همچنین وسط و مرکز بالای آن منجوق‌ها و پرچم‌ها می‌افراشتند. این نخل چنان زیبا می‌شد که مردم راه رفتن زیبایان را به آن مَثَل می‌زدند و می‌گفتند: «مَری نَلخیه» گویی نخلی است. این هیکل ستبر و عظیم و زیبا را که صدها کیلو وزن داشت به روی چوب‌بست و چهارپایه‌ای به ارتفاع یک‌متر سوار می‌کردند که برای حرکت آماده بود. چهارتیر به طول ده متر و قطر بیست و پنج سانتی‌متر از چوب‌های محکم موازی هم با طناب در زیر آن می‌بستند و حدود چهارصد مرد نیرومند که شلوارهای کوتاه و ضخیم به پا داشتند و کمربند یا شال روی آن بسته و غالباً لخت و بدون پیراهن بودند، هر یک با بالشی کوچک بر روی دوش چپ یا راست (مناسب با طرفی که بودند) شانه‌ها را به زیر تیرهای نخل می‌دادند و علی‌رغم کم بودن جا، به کمک همدیگر و نوبتی، یک‌باره نخل را از روی چهارپایه بلند می‌کردند و برای بردن به مصلّی و محلی که خارج شهر بود، از داخل کوچه‌ها ـ که گاهی پهنای آن کمی بیش از پهنای نخل بود ـ حرکت می‌دادند.
ده یا دوازده نفر در فواصل زمان گرداندن نخل، بر روی چهارچوب وسط آن خود را نگه می‌داشتند؛ بعضی مناجات می‌خواندند و بعضی حاملین را تشویق می‌کردند و بعضی با چوب‌های در دست، آماده بودند که اگر نخل کج می‌شد به دیوارهای اطراف فشار می‌آوردند تا تعادلش برقرار گردد. معمولاً یکی از بزرگان محل با آنکه پیر بود خود را بالای چوب‌بست محل نگه می‌داشت؛ که در این اواخر مرحوم حاج محمدباقر قلم‌بُر این وظیفه را به عهده داشت. خانِ محل با ترکه‌ای در دست، سرپا جلو نخل، روی چوب‌بست می‌ایستاد و تکیه می‌داد و برای اظهار قدرت خود و اینکه اگر او نباشد نخل به منزل نمی‌رسد، با ترکه بر سر و روی حاملان نخل می‌زد و آن‌ها را تهییج میکرد.
جلوی نخل، دسته‌های سینه‌زن در حرکت بودند و جلوی ایشان دهل‌ها و کرناها و چنگ‌ها، که آهنگ شعارها گوش‌ها را کر میکرد. شمشیربازان هم جلو دسته‌ها و بعد از گروه نوازندگان، شمشیربازی می‌کردند. از همه مهم‌تر آنکه اگر عَلَم عباس در جلو نخل کلبی‌خان حرکت نمی‌کرد، هرگز نخل از جا نمی‌جنبید. بین عوام مشهور بود که یک‌بار در اثر اختلافات محلی، عَلَم را بیرون نیاورده بودند، هرکاری کردند نخل هم از جا بلند نشد تا اینکه یک آدم زرنگ به خانة عَلَم رفت و منجوق را بیرون آورد و زیر عبا پنهان کرد تا برابر نخل رسید، بی آنکه کسی متوجه شود، عبای خود را اندکی عقب زد تا نخل منجوق عَلَم عباس را دید از جای خود جنبید! اجرای این مراسم به قدری مهیج بود که مردمِ معتقد، سر از پا نمی‌شناختند. اولاً ادامه آن مراسم منع شرعی ندارد و ثانیاً اگر اجرای مجدد آن مصلحت نیست، خوب است برای یک‌بار فیلمی از آن تهیه شود تا همگان آن را ببینند، زیرا بر این باورم که در تمامی ایران هرگز مراسمی با این شکوه و جلال و هیبت وجود نداشته است».
اتاق نخل کلبی خان
نخل و نخل گردانی یکی از مراسم آئینی و بجا مانده از دوران صفویه در ایران بوده که در دزفول نیز یکی از این نخلها بنام نخل کلبی خان وجود دارد که اگر چه بعلت قرار گرفتن در کوچه های باریک و مشکلاتی همانند سیم های برق که تقریبا گریبان گیر همه شهرهای تاریخی و بناهای فرهنگی و تاریخی شده اند، در حال حاضر در مراسمات محرم در دزفول نخل گردانی نمی شود اما می توان در شبهای محرم در محل نگهداری این نخل حضور یافت و لیوانی چای یا شیر داغ نوشید.
نخل کلبی خان یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در دزفول است که قدمت آن مربوط به قاجاریه می باشد و در تاریخ17/12/1381 به شماره ثبت ۷۸۷۵ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است. نشانی این اثر ملی ثبت شده دزفول دزفول، محله میاندره، کوچه مینا، جنب کوچه مرجان می باشد.
نخل کلبی خان تقریباً باقیمانده آخرین نسل نخل های دزفول بوده که در ایام محرم بعنوان یکی از نمادهای عزاداری مردم دزفول از محل خود برداشته شده و با عزت و احترام و طی مراسم خاصی بر روی دستان مردمان به نشانه تابوت امام حسین (ع) به محل بقعه رودبند که به نوعی محل تمرکز عزاداری های دزفول بوده منتقل می شده است.
کلبی خان یا به روایتی کربلایی علی خان، مرد متمولی است اصالتاً شوشتری که به دزفول مهاجرت می کند و برابر روایاتی که در بین مردم هست بعلت مشکلی که داشته شبی بزرگی را در خواب می بیند که به وی دستور خرید زمینی و تهیه نخلی برای عزاداری امام حسین(ع) داده می شود تا حاجتش برآورده شود و این مرد مخلص نیز پس از برآورده شدن حاجتش به دستورات داده شده در خواب عمل می کند و از سیصد سال پیش تا کنون نخل در دزفول حضور دارد و تا حدود ۴۰ سال پیش نیز در مراسمات محرم این نخل جابجا می شده است. اما بعداً به دلایلی از جمله فرسوده شدن چوب های نخل، در اتاقک و محوطه ای قرار داده شده و هر سال در ده روز اول محرم مراسم روضه خوانی در آنجا برگزار می شود.
تاريخچه نخل كلبي خان در شهرستان دزفول
اين نخل در يكي از محله هاي صحرا بدر مغربي درامتداد محله معروف باقليان دزفول، از قديم الايام، در زير يك طاق بلند و برفراشته، نگهداري مي شود. چنانچه شايع است براي يكي از خوانين طهماسبي دزفول كه صاحب اولاد نمي شده است به هر دري مي زند و به هركس التجاء مي كند فايده ي نمي بيند در همسايگي او سيدي است اهل نجف كه از هندوستان به ايران و به دزفول آمده وگويا نياي سادات محترم عالمشاه بوده است زندگي مي كند خان طهماسبي براي اعطاي اولاد به او متوسل مي شود و از او التماس دعا مي كند سيد بعد از تمهيداتي به او مي گويد به دلم برات شده است كه خداوند چيزي بهتر از اولاد به تو عطا مي كند و اتفاقاً همان شب خان طهماسبي سيدي نوراني و بزرگوار را در خواب مي بيند خان درد دل خود را براي او بازگو مي كند سيد به او دستور مي دهد كه به قبرستان بوالعلا برود در آنجا نقش نخلي روي زمين رسم شده است از روي آن نقش نخلي بسازد. فرداي آن شب پس از آنكه خان بيدار شد به قبرستان بوالعلا رفت و با تفحص بسيار آن نقش را پيدا كرد بعد نجار و دلور به آنجا برد و از روي آن نخلي ساختند و مي گويند چون خان طهماسبي ارادت زيادي به خاندان عصمت و طهارت(ع) داشت و هميشه خودش را سگ در خانه ي علي و اولادش معرفي مي كرده و از اين جهت به ((كلب علي)) معروف شده بود به اين علت اين نخل بنام نخل كلبعلي خان معروف گرديده است. این نخل در فهرست آثار معنوی ملی میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است.
نمایی از نخل کلبی خان دزفول
نخل«کلبی خان» دزفول دیگر از جایش بلند نمی‌شود
مهمترین نخل دزفول، نخل «کلبی خان» یا کربلایی خان است که با تسخیر خیابان‌ها توسط سیم‌های برق دیگر مجال بلند کردن آن نیست. مسافران و شهروندان دزفول با گذر از محله «مسجد میان دره» چشمشان به نخلی خواهد افتاد که تاکنون در خوزستان مشابه آن کمتر دیده شده و آنهم نخل کلبی خان است.
اگر چه می‌گویند در دزفول دو نخل دیگر به جز نخل کلبی خان(کربلایی خان) وجود دارد اما همگان می‌گویند مهمترین نخل دزفول، نخل «کلبی خان» است که هنوز هم در ایام عزاداری امام حسین(ع) در ماههای محرم و صفر آراسته می‌شود.
این نخل از قدیم الایام در محله «مسجد میان دره» قرار دارد. جالب آنکه در دزفول، ضرب المثل «مَری نَلخ ( نَخل ) کَلبی خان است» کنایه از اشخاص بسیار تنومند است زیرا که نخل مزبور در میان نخل‌های دیگر در ایام عزاداری بزرگتر و مشخصتر بود.
در خصوص این نخل یکی از ساکنین می‌گوید: «بچه که بودم پدرم می‌گفت این نخل حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد. نخلی که بعد از خود کلبی خان، خاندان عالمشاه متولی آن بودند. نخل از چند تکه مجزا تشکیل شده است. یک چارچوب اصلی دارد و از دو طاق بزرگ و دو طاق کوچک برخوردار است».
تا زمانی که خیابان‌ها در تسخیر سیم‌های برق نبود این نخل توسط ۱۵ تا ۲۰ نفر با سلام و صلوات بلند می‌شد اما دیگر مجال بلند کردن آن نیست. مشابه این نخل که البته از نخل کلبی خان کوچکتر هستند را می‌توان در دو محله کرناسیون و کلانتریها نیز دید.
در حال حاضر نیز این نخل همه ساله در مراسم عزاداری سالار شهیدان امام حسین(ع) شرکت داده می‌شود و در اتاقی موسوم به نخل کلبی خان نگهداری می‌شود. این نخل در فهرست آثار معنوی ملی میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است.
کلبی خان شخصی ثروتمند بود که در خواب به امام علی(ع) متوسل شد تا خداوند فرزندی نصیب او کند. در خواب به او گفته می‌شود که در سرنوشت تو فرزندی جای نمی‌گیرد اما زمینی خریداری کن و مسجدی بنا کن که امروزه به مسجد علی ابن ابی طالب معروف است و در نهایت نخلی بساز و در عزاداری امام حسین(ع) شرکت بده. کلبی خان بعد از اجابت این فرمایشات فوت می‌کند.
«مجتبی گهستونی»سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان با اعلام این خبر گفت: «نخل کلبی‌خان درفول یکی از زیباترین سازه های عاشورایی در خوزستان محسوب می شود که در محرم امسال به‌دلیل فرسایش شدید از جایگاه مخصوص خود خارج نشد.
گهستونی معتقد است: «با توجه به اهمیتی که این سازه در نزد مردم دارد لازم است کارشناسان میراث فرهنگی هرچه سریع تر اقدام به مرمت آن کنند. این درحالی است که مردم کمک‌های مالی بسیاری برای مرمت نخل می‌پردازند که در نبود کارشناسان میراث‌فرهنگی احتمال مرمت‌های غیر اصولی بیشتر می‌شود.»
به گفته این فعال میراث فرهنگی، نخل کلبی‌خان از قدیم الایام در محله مسجد میان دره بوده و هر سال نیز در ماههای محرم و صفر آراسته می شود. همچنین این نخل یکی از بزرگترین سازه‌های عاشورایی به شمار می‌رود که در باره آن ضرب‌المثل‌های بسیاری آورده شده است. ضرب المثل “مَری نَلخ (نَخل) کَلبی خان است” کنایه از اشخاص بسیار تنومند است زیرا که نخل مزبور در میان نخل های دیگر در ایام عزاداری بزرگتر،سنگین تر و مشخص تر بود.
با این‌حال پیشینه این نخل منسوب به خانواده عالمشاه در دزفول است.یکی از بازماندگان خانواده عالمشاه به نقل از پدرش می‌گوید: نخل کلبی خان حدود 300 سال قدمت دارد. نخلی که بعد از خود کلبی خان، خاندان عالمشاه متولی آن بودند.
گهستونی در رابطه با ویژگی‌‌های ساختاری این سازه عاشورایی ادامه می‌دهد: « نخل از چند تکه مجزا تشکیل شده است. یک چهارچوب اصلی دارد و از 2 طاق بزرگ و 2 طاق کوچک برخوردار است. تا زمانی که خیابان ها در تسخیر سیم های برق نبود این نخل توسط 15 تا 20 نفر با سلام و صلوات برافراشته می‌شد مشابه این نخل را می‌توان در دو محله کرناسیون و کلانتری ها مشاهده کرد که البته از نخل کلبی خان کوچک تر هستند.
دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان بیان کرد: « با اینکه که نخل کلبی‌خان در اتاق مخصوص خود نگهداری می‌شود همچون سال های قبل مورد احترام عزاداران سالار شهیدان امام حسین علیه السلام است که هرشب گرد آن به عزاداری می‌پردازند.» هم اکنون اتاقی موسوم به نخل کلبی خان در فهرست آثار معنوی ملی کشور به ثبت رسیده است.
نخل کلبی خان دزفول در محله صحرابدر مغربی قراردارد و یادآور مراسم نخل گردانی در ایام محرم قدیم دزفول می باشد که می توان آنرا تنها بازمانده نخل های قدیمی دزفول دانست. در گذشته این نخل توسط عزاداران حسینی در روز عاشورا طی مراسم نخل گردانی به سمت بقعه عباس علی حمل می شد و در آنجا مراسم عاشورا برگزار می گردید.
این نخل سالهاست در محلی به نام اتاق عالمشاه یا اتاق نخل کلبی خان نگهداری می شود و تنها در ایام محرم از این اتاق بیرون آورده می شود و در محوطه جلوی آن قرار میگیرد اما متاسفانه در محرم امسال (سال 1392) متولیان این نخل به دلایل فرسودگی آن تصمیم گرفتند آن را در اتاق محل نگهداری خود گذاشته و به محوطه جلوی آن انتقال ندهند.
شیدونه، همان شهیدانه، حجله، حجره و نمایشی از خیمه و یا تابوت منسوب به شهید است. از جمله آثار نهادینه شده در فرهنگ دینی مردم دزفول که جزو باورهای اعتقادی و کنش‌های رفتاری و پاک این دیار به شمار میآید. یکی همین برپایی سنت نخل‌کشی، برپایی شیدانه یا حجره شهدای شاخص کربلا است. «شیدونه امام رضا(ع)»، عباسیه و نلخ ِکلبعلی خان (نلخ در تلفظ دزفولی همان نخل است) که منسوب به شخصیتی به نام کلبعلی خان است و مورد دیگر در دزفول نقش مذهبی آن‌ها حائز اهمیت ویژه است.
عزاداری در دزفول همراه با سنن و آداب رسوم متنوعی است که در نوع خود بی‌نظیر است؛ از آن جمله عَلَم رقصوندن، شمشیر یراق، دوچووه، شبیه درآوردن، به تصویرکشاندن اسرای قیام عاشورا، و…که از میان شمایل تابوت شهید امام و ابوالفضل و نیز سایر شهدا درخور توجه است
آقای سیدمحمد منتظری نویسنده و پژوهشگر در این خصوص می‌گوید: شیدونه یکی از نمادهای عزاداری مردم دزفول است که در زبان فارسی آن را «شیدانه» می‌نامند. اغلب هیئت‌های قدیمی و صاحب نام در این شهر یک شیدونه دارند که معمولاً به نام یکی از معصومین یا شهدای کربلا نامگذاری شده است؛ مثلا «شیدونه علی‌اکبر» که شهرت زیادی دارد. شیدونه حجله مانندی است که از چوب ساخته می‌شود و با تصاویری از صحنه‌های عاشورا و شمایلی از ائمه دیواره‌های آن تزیین می‌شوند و در روز تاسوعا و عاشورا در مسیر هیئت‌های عزاداری قرار می‌دهند. معمولاً از داخل شیدونه نذوراتی مانند خرما و حلوا بین مردم پخش می‌شود. شیدونه تقریباً مانند نخل است با این تفاوت که شیدانه بالایش تقریباً صاف و تخت است و سبک‌تر از نخل؛ درنتیجه جابه‌جایی آن آسانتر است. فرهنگ ناظم‌الاطباء شیدانه را درخت عناب که الگو و نشانه‌ای از خون سرخ گلگون‌کفنان دشت کربلا است، ذکر کرده است».
در پنجاه کیلومتر جنوب‌شرقی شهر دزفول شهرستان شوشتر قرار گرفته است. این دیار نیز مانند دزفول سنت نخل‌کشی را در آیین‌های عاشورایی خود دارد و از دیرهنگام در سنن خود به یادگار محفوظ مانده است. مهندس محمّدعلی چهارمحالی آیین نخل گردانی در شوشتر را یادآور حمل پیکر مقدّس امام حسین(ع)، ابوالفضل العباس ع و فرزندان امام معصوم ع می‌داند که در مظلومیت قیام ترسیم و به نمایش درمی‌آید. شهر شوشتر مانند دزفول دارای سابقه دیرینه در برپایی شیدانه است و این حرکت نمادین به عصر صفویه برمی‌گرددد و روزگاری هر کوی و محله در شوشتر نخلی مختص به خود داشته است.
شهر یزد نیز در برپایی آیین نخل‌گردانی جزو معدود و معروف‌ترین‌ها شهرهای ایران در این حرکت سمبلیک است. یزدی‌ها برپاکنندگان این آیین کهن مذهبی در ایام محرم به ویژه ایام تاسوعا و عاشورا در مسجد جامعه نخلی عظیم و آذین‌شده را که نماد تابوت امام حسین(ع) است بر شانه‌های جمعیتی عظیم به حرکت درمی‌آورند.
حجت‌الاسلام شیخ محمدرضا نجف‌سلیم در خصوص این نخل کلبعلی خان می‌گوید: در محله‌ی صحرابدر مغربی و کوچه مسجد صعصعه در اول کوچه باقلیون هیئتی وجود دارد که قدمت آن به بیش از ۳۰۰ سال پیش می‌رسد و مربوط به قرن ۱۱هجری است. این نخل از چوب‌های بزرگ ساخته شده، دارای دو طاق بزرگ و دو طاق کوچک است که نخل کلبعلی خان یا در اصطلاح محلی نَلخ کلبی خان نام دارد.
علی نجاردزفولی: در خصوص نخل کلبی خان هم اینطور که مادر بزرگم تعریف میکرد در زمان های قدیم پس از اختلاف و نزاعی که پیش میآید نخل کلبی خان را آتش میزنند و شبانه دنبال پدر بزرگم میان که برایشان دوباره نخل کلبی خان را بسازد که چنانچه مایل به شنیدن این جریان بودید با پدرم هماهنگ میکنم برای شما شرح دهد. این تصویر نخل کلبی خان که گذاشتید همان نخلی است که استاد ماشاءالله نجار دزفولی در آن زمان میسازد.