سَربِطاق، قنات و قمش در دزفول
معماری شهر دزفول بر اساس جنگ و مبارزه با طبیعت خشن و گرمای طاقت فرسا و متجاوزین خارجی بنا شده است. به همین دلیل دزفول دارای قلعه هایی نظامی مانند قلعه بالا، قلعه پایین، قُل قَلَ (برج قلعه) و قوپی مرتضی علی (قاپی مرتضی علی)، قُل نَنه و قلعه شوشتر و پلی مستحکم که از زمان ساسانیان تاکنون به جای مانده است و قمش هایی قدیمی”سرداب، سر به طاق” مانند: قمش مؤمنون، قمش حجیون و قمش اصلان آباد و سربطاق هایی مانند: سربطاق سیاهپوشان، سربطاق غریب وندها، سربطاق آمهدی، سربطاق کلگزون، سربطاق فارغ، سربطاق زنانه، سربطاق مرشدبکون، سربطاق حجیون، سربطاق چولیون، سربطاق حاج خسروخان، سربطاق چیتا آغامیر، سربطاق شیخ منعم(عاملی)، سربطاق مؤمنون، سربطاق چوقابَفون، سربطاق بوالعلا و سربطاق(قمش) سرکَندَه و شوادونها و شبسونهای متعددی بوده است، که کمتر خانه ای یافت میشود که از نعمت وجود شوادون و یا شبسون محروم باشد. به همین سبب دزفول در طول هشت سال دفاع مقدس و حملات بمباران و توپخانه و موشک، به عنوان دژ، سنگر و پناهگاه از آنها استفاده میکردند. گاهی موشک خانه ای را صد در صد تخریب میکرد و ساکنان آن در شوادون سالم تخلیه میشدند. به همین دلیل مردم به کمک دولت به احیا و گسترش و بازسازی و مرمت شوادون ها در دیگر نقاط شهر و مساجد و ادارات و نهادها و بیمارستانها همت گماشتند، که از آن جمله میتوان به بیمارستان زیر زمینی بزرگ یازهرا مجهز به کلیه امکانات درمانی، اتاق عمل و زایشگاه و شوادن های مساجد جامع، نجفیه، امیرالمؤمنین(ع)، سلمان فارسی(صنیعی)، حجت بن الحسن(ع)، جمشیدآباد، امام محمدباقر(ع)، امام حسن عسکری(ع)، حضرت ولیعصر(عج)، لبخندق(شیخ انصاری) و سنگزهای بزرگ بتنی میدان(فلکه)کوتیان(شهید علیمحمد رشیدالماسی) خیابان جمهوری و کَت های کنار رودخانه مثل کت های اردوگاه شیرین آب و پناهگاههای مدارس، ادارات و نهادها در سطح شهر اشاره کرد.
سَربِطاق یا سرداب دزفول:
در مسیر تونل های آب در خارج از شهر، حلقه چاه هایی با فواصل مشخص برای لایروبی این قنوات حفر میکردند و در داخل شهر در نقاط مورد نظر، زیر زمین ها و سردابه هایی در مسیر عبور این قنات ها تعبیه می کردند که هم شرب و هم مصرف آب اهالی تأمین میشد و هم لایروبی با سهولت بیشتری انجام می گرفت و این سردابه ها، سربطاق نام داشت که عمق آنها گاهی به بیش از هشتاد پله بود تا به معبر آب برسد و سر این قنات ها و سردابه ها، بر خلاف چاه ها که رو باز هستند، مسقف و بوسیله طاق پوشش یافته بودند، لذا این زیر زمین ها به سربطاق یعنی قناتی که سر آن طاق پوش است، معروف شده اند. البته این پوشش محدب و هلالی شکل در گویش محلی “پِيكو” گفته میشود.* وجه تسمیه سربطاق به قلم سیدمحمد منتظری *
سربطاق آقامیر – عکاس: محمدحسین درچین
سربطاق های دزفول از شمال به جنوب:
سربطاق سیه پوشون”سیاهپوشان” – سربطاق غریب وندون – سربطاق کلگزون – سربطاق آمهدی(فارغ یا آمدی) – سربطاق زنونه”زنانه” – سربطاق مرشدبکون – سربطاق چولیون(حاج غلامحسین موزون) – سربطاق حجییون(حاج خسروخان) – سربطاق چیتا آغامیر(آقامیر) – سربطاق شیخ منعم عاملی – سربطاق چوغابَفون – سربطاق مؤمنون – سربطاق بوالعلاء – سربطاق یا قَمش سرکَندَه
سربطاق های خارج شهر دزفول:
سربطاق جو درازه – سربطاق عُماره – سربطاق جوتگرگی – سربطاق سرواز(قمش سرکنده یا سر باز) – سربطاق بُنه حسین کلولی – سربطاق سیاه منصور
قُمِش”قُمیش”(معرب قُمِش – قنات و کَنات در فارسی کاریز یا کاه ریز)
قنات یا قمش: اولین قمش یا قنات همان قمش مؤمنون یا مؤمنان و یا اصلان آباد است که آن را در دزفول شخصی بنام سلمش بیگ یا اصلان خان در سال 1080 بنا کرده است.
قنات های ساحل غربی رودخانه دز:
قنات اراضی چم گُلک – قنات بُنه چم گلک – قنات سنجر – قنات قلعه طوق(جاته) – قنات تپه چرمه(محل فعلی پایگاه چهارم شکاری وحدتی دزفول)
قنات های ساحل شرقی رودخانه دز:
قنات قمش مومنون یا مومنان(اصلان آباد یا اصلان خان) – قمش حاجیان(حجیون) – قنات بنوار شومی – قنات سیاه منصور – قنات شاه آباد – دَر دونه قنات دَلی – قنات نهر بهمن – قنات جو تگرگی – قنات سرواز(سرکَنده)
سربطاق آقامیر – عکاس: محمدحسین درچین مدیر سایت 09166422841
نظرات و خاطرات مخاطبان:
چاه ها با فاصله تقریباً یک اندازه از ابتدا قنات که به دردونه (در دهانه) معروف و تا محل خروج آن در زمین های کشاورزی و بعضی از روستاها برای تخلیه خاک و شن مسیر قنات حفر و در زمان های بعد برای لایروبی آینده قنات مورد استفاده قرار میگرفت چون تخلیه خاک شن کنده شده از کانال زیر زمینی (قنات) که گاهی بیست کیلومتر یا بیشتر بود را از ورودی آن خارج و تخلیه کردن امکان پذیر نبود. حفر قنات و چاه ها معمولاً با نفرات متعدد و سالهای متمادی طول میکشیده است لذا ابتدا سربطاق ها محل استراحت مقنی ها و کارگران مورد استفاده قرار میگرفته در زمان های بعد مردم برای برداشت آب از آن بهره برداری میکردند همانگونه که مشخص است اکثر آنها مانند شوادون دارای پله پهن و کت های(اطاقک) متعدد بودند. * غلامرضا ابوطالب زاده به نقل از پدرش