گرمابه ها یا حمام های قدیمی دزفول(گرمابه یا حَمُوم)
شهر دزفول با قدمت و پیشینه ای بس طولانی که دارد دارای حمام ها(به زبان محلی حَمُوم) و گرمابه های زیادی هم دارد تقریباً می توان گفت در هر محله ای از دزفول حمامی وجود داشته است که بعضی از این حموم ها تاریخشان برمیگردد به دوره قاجار. در این پست از سری پست های دزفول شناسی سایت چمدان آبی می پردازیم به اسامی این حمام ها و توضیحی هر چند مختصر در باره بعضی از این گرمابه ها. بدون شک ممکن است در این لیست نام حمامی از قلم افتاده باشد شما مثل همیشه این کم و کاستی را کامل کنید.
محمدحسین درچین 09166422841
اسامی حموم های قدیمی دزفول
* حمام آ بره “قطب” جنب منزل آ سیدعزیز قطب و قمش قطب
* حمام امید
* حمام بازار
* حمام برادران”شاهرکنی – برادران کرمی – استاد یوسف حمومی”(خیابان طالقانی بین آفرینش و نشاط)
* حمام بندار
* حمام پِلّه“چال”(بازار خراطون) – دو نام دارد
شعر گونه ای قدیمی به زبان دزفولی در باره حموم پِلّه: “دختر مارِ مِلّه(ملت)، رفته حموم پِلّه، کیسَه کَشَه دَساشَه، وَنَه النگواشه، سیرمه کَشَه تِیاشَه، زَنَه گیرِ طلاشَه …”
* حمام مسجد جامع”مردانه”(جنب مسجد جامع – تخریب بر اثر موشک)
* حمام مسجد جامع”زنانه”(پشت مسجد جامع – تخریب بر اثر موشک)
* حمام جراح “مردانه”(خیابان سمیه، کارون سابق)
* حمام جراح “زنانه”(خیابان سمیه، کارون سابق)
* حمام جنّت “مردانه و زنانه”(خ بلال نبش سلمان فارسی محدوده سیمتری یازهراء) این حمام یکی ازحمامهایی است که قبل ازانقلاب متروکه شد!!! البته یکی ازدلایل عدم استفاده از آن و متروکه شدنش، نام جَنَّت بود!؟ چون عموم مردم، آن محل را حمام جِن و اَجنه می گفتند!!!؟ باتوجه به اینکه بر سر درِ آن، شعری بود که پایین آن نوشته بود” گرمابه جَنَّت” بنای این حمام، تا حدود سال 1368 برقرار بود که هم اینک تبدیل به منزل مسکونی شده است.
* حمام جیق جاق(گلستان) مردانه – محله سیاهپوشان – دو نام دارد
* حمام جیق جاق(گلستان) مردانه – محله سیاهپوشان – دو نام دارد
* حمام چال”پله”(بازار خراطون) – دو نام دارد
* حمام چولیون(محله چولیان پشت مسجد پاسداران)
* حمام حاج قربان”مردانه”(خ آفرینش روبروی خ فجر)جنب مسجد حاج قربان
* حمام حاج قربان”زنانه” (خ آفرینش کوچه مسجد آل عبا)جنب مسجد حاج قربان
* حمام حقیقت(1338)جنب مسجد صاحب الزمان عج جنوبی خیابان جهاد نبش امام خمینی
* حمام خان مردانه(خ شریعتی کوچه روبروی مسجد پاسداران) تخریب بر اثر موشک
* حمام خان زنانه(خ شریعتی کوچه روبروی مسجد پاسداران) تخریب بر اثر موشک
* حمام روبند”مش غُلوم = غلام”(خیابان میرداماد تقاطع خیابان حضرت سلیمان)
* حمام روخونه(سر او)
* حمام زباب(آن طرف پل قدیم منطقه گیوه کشان)
* حمام سر کنده(سر بطاق یا قمش سرکنده)
* حمام سوزقبا(سبزقبا)
* حمام سیاهپوشان
* حمام سیدصبور
* حمام شاهرکن الدین(محله شاهرکن الدین – کتابخانه عمومی)
* حمام عباسعلی(روبروی شیر و خورشید سابق“هلال احمر” با تابلو کاشیکاری – بنی ادم اعضای یک پیکرند – که در آفرینش ز یک گوهرند . خیابان نشاط )
* حمام قلعه(جنب مسجد قلعه بوده و هنگام اجرای خیابان ساحلی تخریب شده است.)
* حمام کرناسیون یا نو یا نصیر””مردانه”(حمام کرناسیون (موزه مردم شناسی) که به شماره ۸۴۷۷ در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده، یکی از بناهای زیبای معماری دوره قاجاریه در دزفول در مرکز محله کرناسیون در شمالی ترین قسمت بافت قدیم قرار گرفته است.) – سه نام دارد
* حمام کرناسیان”زنانه”(محله کرناسیان)
* حمام کنار اُو(کنار آب رودخانه دز)
* حمام کوتیون(کوتیان)
* حمام گربه”ناظر”(خیابان امام خمینی شمالی اول محله سیاهپوشان محلی بنام جزور یا جدول روبروی مسجد و مدرسه علمیه آیت الله بیگدلی) دو نام دارد
* حمام گلستان(جیق جاق) مردانه – محله سیاهپوشان – دو نام دارد
* حمام گلستان(جیق جاق) مردانه – محله سیاهپوشان دو نام دارد
* حمام گلستان(خیابان شهید منتظری نبش یازهراء محل پارکینگ فعلی)
* حمام گلشن(خیابان شهید محمد منتظری حد فاصل کوچه کلانتریان و محوطه پل قدیم – تقریباً روبروی مسجد امام حسین ع جنوبی روبروی کوچه خیمه کشان انتهای کوچه بن بست گلشن، که الان محل پارکینگ خودروها شده است)
* حمام گوشه(پل قدیم)
* حمام لوگنده(لب خندق)
* حمام میاندره یا می دره یا مین دره(ناهیدی) – دو نام دارد
* حمام ناظر”‘گربه”(خیابان امام خمینی شمالی اول محله سیاهپوشان محلی بنام جزور یا جدول روبروی مسجد و مدرسه علمیه آیت الله بیگدلی) دو نام دارد
* حمام ناهیدی(میاندره یا می دره یا مین دره) – دو نام دارد
* حمام نصیر”کرناسیان یا نو” – سه نام دارد
* حمام ننه قمری”زنانه”(جنب مسجد ننه قمری)
* حمام نو یا جدید”کرناسیان یا نصیر” – سه نام دارد
* حمام وزیر(جنب بقعه شیخ اسماعیل قصری – تخریب دوران جنگ)
معرفی بعضی از حمام های قدیمی دزفول
حمام حاج قربان(مردانه و زنانه)
خیابان آفرینش روبروی خیابان فجر – بانی این حمام شخصی با همین نام بوده است یعنی حاج قربان خیری نژاد. حمام حاج قربان، حمامی قدیمیست با قسمت عمومی و دارای چند نمره و دلاکی درب حمام دارای دو حوض قشنگ البته حمام زنانه با همین نام در کوچه بغلی یعنی کوچه مسجد است کوچه شهیدان طحان جنب مسجد حاج قربان(آل عبا) جایی که اولین موشک اصابت کرد. بنده(محمدحسین درچین) بارها جهت استحمام آن موقع که منازل حمام نداشتند به این حمام رفته ام.
حمام کرناسیون(مردانه و زنانه)
یکی از زیباترین معماری های تاریخی شهرستان دزفول، حمام کرناسیون است که از جاذبه های گردشگری دزفول به شمار می رود. موزه کرناسیون که در واقع باید به آن حمام کرناسیون گفت یک موزه ی قوم نگاری در دزفول است و در فهرست آثار ملی ایران به شماره 8477 به ثبت رسیده است که در سال 1385 این حمام تاریخی زیبا به موزه مردم شناسی دزفول تبدیل شد.
قدمت حمام کرناسيان دزفول به اواخر دوره زنديه بر مي گردد . اين حمام در شمالي ترين قسمت بافت قديم دزفول( محله کرناسيان ) قرار گرفته است. اين محله در ابتدا محل اسکان عشايري بوده که از کوههاي کرناس در شمال شهر دزفول به اين منطقه کوچ مي کرده اند و با گسترش شهرنشيني به محلي براي اسکان ثابت آنها مبدل گشته و همين دليل نامگذاري اين محله مي باشد اين حمام علاوه بر نام کرناسيان به نامهايي مانند حمام نو و حمام حاج نصير نيز مرسوم است. معمار بنا استاد معزي است. اين بنا به مساحتي حدود 900 متر شامل دو قسمت مردانه و زنانه بوده و هر کدام از فضاها از دالان ورودي، سربينه، گرمخانه و سرويسهاي بهداشتي تشکيل شده است. مياندر راهروي ارتباطي بين فضاي سرد( سربينه ) و فضاي گرم( گرمخانه ) است که هم باعث جلوگيري از به هدر رفتن گرماي موجود در گرمخانه شده و هم از ورود مستقيم افراد به فضاي بيرون و مواجه شدن با هواي سرد جلوگيري مي کرده است. عبور و مرور در قسمت زنانه جهت ايجاد محدوديت از پشت بام و از طريق پلکاني صورت مي گرفته که ورودي آن در کوچه مجاور( جبهه شرقي ) بوده است. فضاي داخلي آن داراي پيچ و خم زيادتري نسبت به فضاي مردانه بوده تا هم از به هدر رفتن گرما جلوگيري شود و هم ورود افراد غريبه( مردان ) به قسمت گرمخانه مشکلتر و با تأخير صورت پذيرد. اين بنا يکي از حمام ها بزرگ شهر به شمار مي رفته و مورد استفاده عموم مي گرفته است. فضاهاي بخش مردانه 600 متر مربع و بخش زنانه 300 متر مربع مي باشد. سربينه ها به صورت شش ضلعي بوده و حجره هايي به صورت عمود بر هر يک از اضلاع آن جهت تعويض لباس قرار گرفته است. در حجره اي که پس از دالان ورودي قرار گرفته يکي از آجرهاي کف به صورت تو خالي رها شده و از آن به عنوان قلک و محل انداختن پول استفاده مي شده است. در وسط سربينه براي شستشوي پاها قبل و بعد از حمام حوضي ساخته شده است. ذکر اين نکته ضروري است که شستن پاها بعد از حمام براي هم دما و سازگار شدن بدن انسان با محيط سرد و همچنين جهت ايجاد شوک ناگهاني در پاها، تنگ شدن شريانها و هدايت خون از پايين پا به قسمت هاي بالاي بدن و جلوگيري از واريس رعايت نکته اي پزشکي براي سلامت است. حمام كرناسيون (موزه مردم شناسي) به شماره 8477 در رديف آثار ملى ايران به ثبت رسيده و یکی از بناهای دوره قاجاریه می باشد. این سازه از سال های آغازین پس از انقلاب به صورت متروکه رها شد و در سال 1382 مرمت آن به دست سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دژپل آغاز شده و طی این زمان مرمت بخش های دالان ورودی، سربینه ها، گرمخانه مردانه، آتشدان ها، پوشش سقف ها، بازسازی برخی دیوارها و یا جایگزینی آجر به جای مصالح فرسوده، کف سازی فضاهای درونی و بام، برق کشی، ساخت و نصب درب های چوبی برای فضاهای درونی و بیرونی، به اتمام رسید و در سال 1385 به موزه مردم شناسی دزفول بدل گردید. در فضاهای گوناگون حمام جلوه های گوناگونی از زندگی سنتی مردم دژپل به نمایش گذاشته شده است.
توضیحات حموم کرنوسیون:
الف. حمام کرناسیان در کمتر از ۱۵۰ سال پیش ساخته شده است و به هیچ وجه ربطی به دوره زندیه و یا اواسط عصر قاجار ندارد(فقط و صرفاً به اواخر سلسله قاجاریه مربوط می‌شود)
ب. سبک معماری آن گواه بر این ادعا است خصوصاً ستون‌های جدید و چهار پیچ خورده آن که نمای چهار ستون به هم چفت شده را نشان می‌دهد و در نوع خود در دزفول تک است. چنانچه به آجرهای آن دقت کنید جزو آخرین نوع ساخت و به اجرای برده در سبک آجرهای چهار گوش (مربعی) با ابعاد وجودی و مشهور در دزفول بشمار می‌آید
ج . کربن شناسی. امروز بهترین وسیله و دلیل در شناخت قدمت یک اًثر است لذا تاکید میکنم بررسی کربن شناسی ضرورت و مهر تایید قدمت است لذا با خارج کردن یک یا چند آجر از زوایای مختلف حمام و سپردن به سنجش کربن آن به راحتی عمر حمام مشخص می‌شود یعنی حدود ۱۳۰ الی ۱۴۰ سال پیش و نه بیشتر.
د. این حمام چند نام دارد که یکی از این اسامی حمام نو یعنی حمام جدید است در واقع آخرین نسل از حمام‌های ساخته شده در دزفول بشمار می‌آید.
ه. این حمام و چهار یا پنج حمام دیگر (حمام کرناسیون، حمام ناظر، حمام وزیر، حمام کنار اُه، حمام لُوگنده و…) بنا به دستور زعیم عالیقدر جهان شیعه حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدرضا معزی و همت مردم، تجار و … ساخته شده‌اند. در هیچ آثار حجمی، مدارک و مستندات مکتوب نمی‌توان یافت و دلیلی بر وجود بنا یا معمار برای خاندان معزی متصور و شاهد آورد! تنها در سند حمام نام معزی آمده که بیشتر کاتب متن است و نه سازنده حمام.
و. معمار حمام استاد حاج غلامعلی معمار فرزند استاد معمار رضا خلیفه بوده است. حمام مسجد لوگنده (لب‌خندق) در ید مالکیت این معمار بوده که سند آن گواه بر این مدعا است. حمام ناظر در نزدیکی منزل و روبروی مسجد و مدرسه علمیه بیگدلی که خود سازنده هر سه اثر و همسایه این مجموعه بوده‌است می‌باشد. حمام کنار اُه متعلق به دخترش فاطمه سلطان و دامادش حاج محمد قبادراز است و هنوز به ورثه ایشان تعلق دارد. حمام وزیر اثر پدر و پسر استاد خلیفه و حاج غلامعلی معمار است.
سایر استاد کاران که نامشان در ساخت این بناها ذکر شده عبارتند از:
۱. استاد حاج محمد معمار
۲. استاد محمدعلی معمار
۳. حاج سلطانعلی معمار
۴. استاد معمار کربلایی رحمان که بعدها مقیم کربلا شد
۵. استاد معمار مؤذن زادگان که یکی از بزرگ خاندان ایشان پشت درب مسجد لب‌خندق مدفون است.
۶. سایر استادکاران که قطعاً اثر چیره دستی ایشان موجود اما متأسفانه نام مبارکشان ثبت نشده ولی قطعاً در لوح الهی محفوظ است. دکتر عبدالامیر مقدم‌نیا
علت تغییر نام حمام کرناسیان
این حمام پیش از این به حمام نو یا حمام حاج نصیر شهرت داشته است اما بعد ها اینجا به مکانی برای سکونت عشایری که از کوههای کرناس که در شمال شهرستان دزفول قرار دارد و طایفه ی کرناسی یا پاپی به این منطقه کوچ کردند تبدیل شد که با گسترش شهر و توسعه شهر نشینی تبدیل به منطقه ای برای سکونت ثابت آن ها شد. به همین دلیل باعث تغییر نام منطقه و حمام حاج نصیر شد و از آن پس به نام حمام کرناسیان یا کرناس در بین عموم مردم شناخته می شود.
مساحت حمام
معمار این حمام معروف و دیدنی ” استاد معزی ” بوده است. این بنا که سردری کوچک و زیبا با تزئینات ساده آجری دارد، دارای مساحتی در حدود 880 متر مربع است.
ویژگی معماری داخلی حمام کرناسیان
حمام کرناسیان در واقع به دو بخش زنانه و مردانه تفکیک شده است که هر کدام تشکیل شده از فضاهایی از جمله دالان ورودی، سربینه( فضای سرد)، گرمخانه( فضای گرم ) و غیره است. یک راهروی ارتباطی بین سربینه و گرمخانه است که به آن میاندر گفته می شود که سبب جلوگیری از به هدر رفتن گرما در گرمخانه می شود و البته از ورود مستقیم افراد به فضای بیرون و روبرو شدن با هوای سرد جلوگیری می کند.
سقف سربینه ها و گرمخانه ها به شکل گنبدی بوده و برای تهویه شدن فضاها و همچنین استفاده از نور طبیعی در بالای آن ها دریچه ای ساخته شده است که برای کنترل رفت و آمد هوا به وسیله ی درپوشی به نام گلجام مسدود شده است. همچنین آتشدان ها و مخازن آب سرد در کنار دو قسمت زنانه و مردانه قرار دارد. این آتشدان ها از طریق گربه روها سبب گرم شدن کف فضاهای داخلی می شده است.
خصوصیات انحصاری حمام کرناسیان
یکی از ویژگی های حائز اهمیت و منحصر به فرد این بنای تاریخی قرار گرفتن آن در میان مجموعه ای از بناهای با ارزشی همچون مسجد، مقبره ی شاعر و عارف بزرگ دزفول یعنی” سید عبداله داعی” و خانه ها ی قدیمی بزرگ است. در فضاهای مختلف حمام کرناسیان جلوه های مختلفی از زندگی سنتی مردم خونگرم دزفول به نمایش گذاشته شده است. این حمام زیبا و موزه مردم شناسی که قدمتش به دوره زندیه برمی گردد در تمام سال به ویژه ایام نوروز پذیرای گردشگرانی که علاقمند به تاریخ و آداب و رسوم مردم دزفول هستند، است.
گرمابه یا حمام مردان حقیقت 1338
حمام شاه رکن الدین دزفول
حمام شاهرکن الدین دزفول یکی از بناهای تاریخی دوره صفوی می باشد و در مرکز محله ای با همین نام و در میان مجموعه ای فرهنگی، تاریخی شامل: مسجد، مدرسه علمیه و بقعه شاهرکن الدین، واقع است. این حمام همچون دیگر حمام های عمومی عهد قدیم شامل سربینه، میان در، گرمخانه ، آتشدان و … می باشد. آب حمام از چاه موجود در بقعه شاهرکن الدین تأمین می گردیده و در حوض هایی که در پشت بام حمام واقع است، ذخیره می شده. سربینه حمام به شکل هشت ضلعی می باشد و شامل ایوان هایی است که در محل رختکن بوده و حوض هشت ضلغی زیبایی در مرکز آن قرار دارد. گرمایش گرمخانه توسط یک آتشدان در زیر زمین جای دارد و به وسیله ی کانال هایی که گرما را هدایت می کند تأمین می شده است. نمای کلیه قسمت های این بنا آجری بوده و در پوشش ها از طاق و گنبدهای رفیع و زیبا استفاده گردیده است. این بنا در سال های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت گردیده است و در حال حاضر به عنوان کتابخانه عمومی مورد بهره برداری قرار گرفته است و به عنوان یکی از جاذبه های ارزشمند تاریخی شهر دزفول محسوب می شود و به شماره 8379 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام شاه رکن الدین ؛ از قدیمی ترین حمام های دزفول
سال 1385 سازمان میراث فرهنگی اقدام به مرمت این اثر تاریخی کردند و طبق گفته ی مدیر میراث فرهنگی دزفول اقداماتی برای بازسازی این مکان صورت گرفته که از جمله ی آن ها جابه جایی تیره های برق، نماسازی مجدد حمام اصلاح شبکه آب و فاضلاب بوده است که پس از این اقدامات به عنوان کتابخانه مورد استفاده قرار گرفته است. این حمام در 9 اردیبهشت ماه سال 1382 به عنوان یک اثر تاریخی با شماره ی 8379 در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شما می توانید برای بازدید از این حمام که در نزدیکی خیابان طالقانی دزفول است رفته و همچنین در آن جا مطالعه کرده و از کتاب های موجود در این مکان نیز استفاده کنید.
ویژگی های حمام شاه رکن الدین دزفول
این حمام تاریخی همانند دیگر حمام های عمومی قدیمی دارای سربینه ، میان در ، گرمخانه ، آتشدان و غیره است. یک آتشدان در زیر زمین این حمام قرار داشته که به وسیله ی کانال های هدایت گرما کار گرمایش گرمخانه را انجام می داد. و به این صورت آب حمام گرم می شد. سربینه هشت ضلعی حمام شاه رکن الدین دارای ایوان هایی در محل رختکن بوده است و در مرکز آن حوض هشت ضلعی زیبای نیز قرار دارد. در بقعه شاه رکن الدین چاهی وجود دارد که آب حمام از آن تامین می شده است و این آب در حوض هایی که در پشت بام حمام قرار دارند ذخیره می شده است.
حمام میاندره(ناهیدی) دزفول
از مکان های تاریخی دیگری که گردشگران زیادی را به خود جذب می کند حمام میاندره دزفول است. که این بنای تاریخی نیز همانند حمام شاه رکن الدین بازمانده از دوره ی صفویان است.
دوره ی ساخت حمام
حمام میاندره در زمان صفویان و در محله میاندره دزفول ساخته شده است. که در 17 اسفند سال 1381 با شماره 7902 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ویژگی های حمام میاندره
این حمام یکی از بزرگترین و باارزش ترین حمام های دزفول است که دارای مساحتی در حدود 700 متر مربع است. نوع ساخت و معماری حمام های عمومی در دزفول با هم تفاوت هایی دارند. و به حمام های یک هسته ای و دو هسته ای تقسیم می شوند.حمام های یک هسته ای در واقع یک بخشی هستند و با یک برنامه ریزی برای رفت و آمد و استفاده از حمام ، زن ها و مردها را از هم تفکیک می کردند به این صورت که در برخی روزهای هفته زن ها و در بعضی روزهای دیگر مردها از آن استفاده می کردند.
اما حمام های دو هسته ای در واقع دو بخشی هستند و دیگر نیاز به برنامه ریزی خاص و تفکیک خانم ها و آقایان ندارد چرا که دوبخشی بودن این حمام کار را برای عموم راحت تر کرده است به این صورت که ورودی این حمام در دو بخش مجزا قرار داشت و کنار هم نبودند. که یکی از ورودی ها برای زن ها و ورودی دیگر برای مردها بود و حتی گاهی برای راحتی خانم ها بخش ورودی ویژه ی خانم ها را در کوچه می گذاشتند.
از حمام های قدیمی دزفول فقط همین سه حمام یعنی حمام کرناسیان ، حمام میاندره و حمام شاه رکن الدین (که این حمام در حال حاضر به عنوان کتابخانه استفاده می شود) باقی مانده است.
حمام میاندره در دسته ی حمام ها ی با ساختار دو هسته ای قرار دارد و در هنگام ورود به این حمام دالانی وجود داشت که شخصی بر روی آن می نشست و از افرادی که قصد حمام کردن واستفاده از حمام را داشتند پول دریافت می کرد. این حمام نیز همانند سایر حمام های قدیمی دارای قسمت های مختلفی مثل سربینه و گرمخانه بوده است. شما می توانید در طول هفته با همراهی خانواده و دوستان با صرف زمان بین 1تا 3 ساعت به بازدید از این مکان تاریخی بروید.که امروزه میراث فرهنگی درصدد مرمت و بازسازی این مکان است.
حمام وزير دزفول
حمام قديمي وزير در شهر دزفول واقع شده است. از رختكن حمام دو ستون سنگي با تراش مارپيچي باقي مانده است. سقف ستون‌ها، سقف ايوان رختكن چهار طاق رومي بلند، يك ايوان شاه‌نشين با سقف طاق رومي دارد. بر گرداگرد پايه‌هاي سقف يكي از ستون‌ها لچكي‌هاي هندسي منظم از گچ طراحي و اجرا شده است. در اوّل كوچه باريك و نزديك به حمام وزير چهار قطعه ستون سنگي شكسته و دو قطعه ستون سنگي يا پايه آن با نقش مارپيچي ظريف فرو افتاده كه از حمام وزير خارج كرده‌اند.
**********************************************************
حَمّام یا گرمابه :
جایی است برای شستشوی اساسی تن و سر و صورت و نیز غسل در اصطلاح اسلامی که با کیسه حمام اعضای بدن را شست و شو میدهند. هرچند بسیاری از آنها خراب یا بسته شدند، ساختار زیبای برخی از آنها در یادها و نگاره‌هایشان در نسک‌های گردشگران اروپایی سده‌های پیشین بر جای ماند تا سندی باشد بر یکی از نمودهای شهری در خاور زمین. در این گرمابه‌ها کسانی بودند که به دلاک معروف بودند. لنگ هم جزئی از وسایل های حمام می باشد که کارائی بسیاری دارد، و به جای حوله های امروزی استفاده می‌شده است.
در گذشته حمام ها مکان هایی برای گفتگو میان زنان شهرها و محله ها بود.
گرمابه‌های همگانی از نگرش ساختاری، بیشتر دارای درِ ورودیِ پیچ‌داری بودند که به رختکن می‌رسید. در گوشه‌ای از رختکن، جایگاه صندوقدار گرمابه قرار داشت. این رختکن به اتاقی راه می‌یافت که آن را «اتاق سرد» یا «سرای نخست» می‌نامیدند و دارای حوض‌های آب و هوای گرمی بود که از طریق لوله‌های سفالی کار گذاشته شده در دیوار سالن (اتاق دوم) از گرمخانه می‌آمد. این اتاق به اتاق دیگری به نام بیت‌الحراره یا حجرهٔ داغ وصل می‌شد. این اتاق دارای حوضی پُر از آب گرم بود و دمای آن حداکثر میزانی بود که بدن انسان توان تحمل آن را می‌توانست داشته‌باشد. کف این اتاق‌ها تماماً از سنگ مرمر پوشیده می‌شد تا نظافت آن به آسانی صورت پذیرد.
سقف اتاق‌های گرمابه گنبدی‌شکل و دارای نورگیرهایی بود که به‌وسیلهٔ دریچه‌هایی شیشه‌ای بسته می‌شدند تا بدین ترتیب فقط نور آفتاب به داخل گرمابه بتابد و از ورود هوای سرد جلوگیری و گرمابه به‌صورت طبیعی روشن شود. معمولاً در ساختِ گرمابه‌ها از آجر، سنگ و مرمر استفاده می‌کردند، زیرا این مواد به‌خوبی در مقابل آب مقاومت می‌کنند. در پشت گرمابه گرمخانه‌ای وجود داشت که آب را در دیگ‌های بزرگ مسی به جوش می‌آورد. آب جوش و بخار از گرمخانه و از طریق شبکه‌ای از لوله‌های سفالی به قسمت‌های مختلفِ حمام توزیع می‌شد. این گرمخانه معمولاً دارای یک درِ پشتی بود که از طریق آن سوختِ موردنیاز گرمخانه به آن می‌رسید. دو بخش کوچک و بزرگ گرمابه به‌ترتیب شامل قسمت‌هایی همچون جلوخان، سردرِ ورودی، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، میاندر، گرمخانه، خزینه، صفّه شاه نشین، اتاق نظافت، تون، گربه رو (چپیله)، دستک، برف‌انداز، جام‌خانه و چاه‌خانه است. البته دو فضای اصلی در گرمابه‌های قدیمی به‌ترتیب سربینه و گرمخانه است.
رختکن یا محل جشن‌ها و حنابندان‌ها
فضای اولِ گرمابه، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از گرمابه بوده‌است. مهم‌ترین و زیباترین فضای گرمابه است؛ فضایی وسیع و پُر تزیین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان. در اطراف فضای میانی، سکوهایی برای استراحت مراجعین تعبیه شده که برای ورود به آنها، باید از چند پله بالا می‌رفتند و پاها را قبل از ورود، در حوض‌های روی سکوها می‌شستند. بیشترین تزیینات گرمابه، همیشه در رختکن یا بینه است. کفِ بینه و غرفه‌های اطراف آن معمولاً سنگی است. در این بخش، مراسم جشن حنابندان برای داماد و برای عروس در گرمابهٔ زنانه برگزار می‌شد. برای مراسم حنابندان معمولاً گرمابه را اختصاصی می‌کردند. جشن حنابندان با رقص و آواز و شعرخوانی همراه بود. داماد حمام می‌رفت و طی مراسمی، دلاک او را شست و شو می‌داد و در پایان در رختکن، همراه با مراسمی، لباس دامادی بر او می‌پوشیدند و بعد از مراسم، شعر و ترانه و رقص انجام می‌شد.
گرمخانه
گرمخانه: در گرمابه، محل اصلی شستشو و جای مُشت و مال که خزینه از ملحقات آن است. گرمخانه، محل شستشو و تطهیر بدن است. گرمخانه اغلب فضایی ساده‌تر از بینه است که گوشه‌هایی برای نشستن و شست و شو دارد. خزینهٔ آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی‌تر برای شست‌وشو در مجاورت گرمخانه قرار دارد.
روشنایی گرمخانه از نورگیرهای سقفی تأمین می‌شود. نورگیرهایی با شیشه‌های عدسی‌مانند وجود دارد تا نور کافی وارد گرمابه شده و داخل گرمابه دیده نشود.
ورودیِ حمام و نیز فضای بینِ بینه و گرمخانه را که «میاندر» نامیده می‌شود به‌نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می‌کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و نم را بگیرد و هوای بیرونِ گرمابه به بینه و هوای بینه به گرمخانه و بالعکس به سهولت منتقل نشود. کل حمام را برای حفظ گرمای درونیِ آن، معمولاً پایین‌تر از سطح زمین و درون خاک می‌ساخته‌اند.
فضای پشتیبانی
یعنی فضاهای مربوط به تأمین آب و حرارت گرمابه، مانند تون یا آتشگاه و انبار هیزم، که تون محل افروختن آتش در پشت گرمخانه و خزینه قرار داشته و از بیرونِ گرمابه به آن وارد می‌شوند.
- خزینه آب گرم: خزینه از یک طرف به گرمخانه و محل شستن و کیسه‌کشی وصل است و از طرف دیگر به بیرونِ گرمابه و بر روی آتشگاه، که به آن گُرخانه یا گلخن می‌گفتند که یک نفر همواره در آن، آتش را با هیزم یا چوب روشن نگه می‌داشت. بعضی از حمام‌ها، علاوه بر خزینهٔ آب گرم، خزینهٔ آب ولرم یا سرد هم دارند.
بنای حمام‌ها در قدیم از ساروج، ملاطی مقاوم دربرابر آب، از آهک و خاکستر،خاک رُس و غیره ساخته می‌شد. خزینه در قدیم محل آلودگی و سرایت بیماری‌های ویروسی بودو حدود یکصد سال قبل، ورود افراد به خزینه‌ها ممنوع شد و شیر آب به خزینه وصل شد تا مردم به‌طور مستقیم وارد خزینه نشوند.
- تنیوشه: لوله‌های سفالین که از آن برای انتقال آب بینِ بخش‌های مختلف حمام استفاده می‌شده‌است.
- گلجام: شیشه‌های رنگین در روزن سقف یا دیوار.
- گلخن یا تون: مجموعهٔ راهرو، اتاقک و دیگ بزرگ مسین که در کف و زیر خزینه تعبیه می‌شود و آب خزینه را داغ می‌کند. شخصی به اسم تون‌تاب در فواصل زمانیِ منظم به‌وسیلهٔ افروختن هیزم و سایر مواد سوختی در تون، آب داخل خزینه را گرم نگه می‌داشته‌است. دود ناشی از دود و دَم سوختن به‌صورت مستقیم به دودکش‌ها مرتبط نمی‌شده، بلکه توسط گربه‌روهای کف حمام به بیرونِ گرمابه هدایت می‌شده تا از گرمای آن برای گرم شدن کف گرمابه استفاده شود. نام‌های دیگرِ تون: گلخن (گُرخانه)، تیون و پاتیون است.
آداب گرمابه
گرمابه فرهنگ و آداب و رسوم خاصی داشته‌است، به‌ویژه برای عروسی‌ها و مراسم‌های ملی و همچنین برای کدخدا و آخوند ده و شهرهای کوچک. مردم ایران در قدیم معمولاً هفته‌ای یک بار حمام می‌رفته‌اند و به‌ویژه شب‌های جمعه شلوغ‌ترین روزهای حمام بوده‌است. شلوغ‌ترین روزهای سال در حمام‌های ایرانی معمولاً چند روزِ عید و به خصوص یک روز قبل از نوروز بوده‌است.
زنانه شدن حمام
در حمام‌های قدیم، بوق‌هایی را که از شاخ ساخته می‌شد به صدا درمی‌آوردند و با این کار، باز شدن حمام را اعلام می‌کردند و به صدا درآمدن آن برای بار دوم به این منظور بود که از این پس، حمام زنانه است. مدیر اصلی گرمابه «اوسّای حمام» و در هنگام زنانه شدن «زن اوسّا» نام داشت.