دزفول – وجه تسميه و پيشينه تاريخي نام ( دزفول )
«دزپل» يا «دژپل» را در اصطلاح محلی دزفيل و دژپيل گويند و معرب آن دسفول است. دزفول در زمان ساسانيان همزمان با ساختن پلی در كنار آن بر روی دز به منظور برقراری ارتباط بين پايتخت جديد يعنی جندی شاپور و شوشتر بنا شده است. دژ به معنی قلعه می باشد و احتمالاً نام دزفول يا دزپل و یا دژپل از نام همان پل مشتق شده است. دزفول در اصل « انداميش» نام داشت و تا اوايل قرن سيزدهم نيز به همين نام بوده است. شهر دزفول در روی تپه‌ای به ارتفاع 210 متر از رودخانه بنا شده و سرداب های عميق دارد. دزفول مانند شوشتر مدت‌ها تحت الشعاع جندی شاپور بود و پس از ويران شدن آن رونق يافت. سپس به سبب عدم توجه به تعمير شبكه آبياری در عهد ساسانی آسيب ديد. دزفول از هجوم مغول محفوظ ماند اما بعدها تحت فرمان ايلخانان در آمد و در مقابل امير تيمور مقاومتی نشان نداد. نادر شاه چند بار به دزفول آمد و برای حفظ آن در مقابل لران، قلعه «دز شاه» را در چند كيلومتری شمال خاوری شهر بنا نمود. در طول تاريخ بعد از اسلام دزفول گاهی آباد و گاهی ويران گرديد اما پيشرفت واقعی آن پس از ايجاد سد دز در 60 سال اخير به وجود آمد. اين شهرستان در طول جنگ آسيب های زيادی ديد و پس از جنگ بازسازی شده و اكنون به زيبايی و آبادی يك شهرستان معمولی است.
«دزپل» یا «دِژپُل» را در گویش بومی «دزفیل» و «دسفیل» گویند و عربی شده آن «دزفول» در بارة این پرونده تلفظ راهنما اطلاعات است. «دژ» به معنی سنگر و سکوی دیدبانی می‌باشد و چنین بر می‌آید که نام دزفول یا دزفیل از نام دژ ساخته شده در کنار پل گرفته شده است. گفتنی است یکی از محله‌های کهن شهر دزفول روناش است، (در سده چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز نامور بوده‌است)، که در دست راست رود دز جای داشته و هنوز ویرانه‌هایی به همین نام نمودار است.
احتمالاً نام دزفول یا «دژپل» از واژة «پل» مشتق شده است؛ و «دز» نیز به معنی قلعه است و منظور دژی است که عده‌ای نگهبان و مأمور برای حفاظت پل در آن زندگی می‌کردند. چنانچه پس از دوران انحطاط شوش و نیز خرابی جندی شاپور، برخی مردم این دو شهر به اطراف این دژ پناه آوردند و خانه‌هایی ساختند و به تدریج شهر به وجود آمده است. دزفول در اصل «اندامیش» نام داشته و تا اوایل قرن سیزدهم نیز به همین نام بوده است. معمولاً دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی می‌باشد که در ۴۸ کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران به شمار می‌آید.
ابن سرابیون در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین خوزستان می‌نویسد:
دزفول یعنی دژ پل که منظور قلعه پل باشد که در کنار رودخانه دز در جنوب شهر سابق جندی شاپور جا دارد و نیز معروف است که می‌گویند به فرمان شاپور اول ساخته شده است؛ که به همین مناسبت آن شهر نیز به همین نام موسوم شد.
شهر دزفول در اواخر قرن ۶ هجری به نام (دز پول) شهرت داشته است و در تاریخ گزیده حمداﷲ مستوفی ، این نام مکرر بصورت دزپول آمده است. (در صفحات ۵۵۷، ۷۲۵، ۷۵۰، ۷۵۱).
در برخی از کتب نام قدیم رودخانه را « زاب یا جندی شاپور» هم نامیده‌اند. برخی از جغرافی دانان و نیز مورخین نام این شهر را روناش و قصر روناش ذکر کرده‌اند و چنین استنباط می‌شود که در قرن چهارم هجری چون ساختمانهای شهر دزفول در دو طرف رودخانه دز گسترش یافته‌اند پس در قسمت شرقی آن قلعه یا دژ قرار گرفته و قسمت غربی رودخانه به نام روناش معروف بوده است.
ابن بطوطه دزفول را «دسبول» نامیده و می‌نویسد:
« از دروازه‌های شهر یک دروازه به طرف خشکی و بقیه به طرف رودخانه باز می‌شود. در دو طرف رودخانه باغها قرار دارد. عمق رودخانه زیاد است…»
کهارت می‌نویسد:
« قصر الروناش از محله قلعه فعلی (جای همان دژ باستانی) تا مسجد جامع دزفول را در بر می‌گرفت. در قرون 10 و 11 میلادی (سوم و چهارم هجری) این شهر را القنطره (پل) یا القنطره الرومی (پل رومی) می‌نامیدند.»
به دلیل اینکه روناش و دزفول در دو سر رودخانه قرار گرفته بودند، بعضی این دو قسمت را دو شهر جداگانه شمرده و برخی هر دو را دو محله از یک شهر انگاشته‌اند.
دزفول:
شهرستان دزفول در فاصله 721 كيلومتري تهران واقع شده و آب و هواي صحرائي نسبتاً خشك با تابستان‌هاي گرم و زمستان‌هاي معتدل دارد. كلمه دزفول از (دژ پل) يا (دسپُول) گرفته شده است كه در اصطلاح محلي (دزپيل) گفته مي‌شود. معروف است كه سازندگان پل براي نگهداري پل دزفول دژي در ابتداي آن ساختند و اسم دژ پل از همان زمان بر روي اين شهر باقي ماند. دزفول مانند شهر شوشتر مدّت‌ها تحت‌الشعاع جندي‌شاپور بود. پس از ويران شدن جندي شاپور دزفول رونق بيشتري يافت، سپس به سبب عدم تعمير شبكه‌هاي آبياري عهد ساساني، شهر و اطرافش آسيب فراوان ديد. دزفول از هجوم مغول محفوظ ماند ولي بعد تحت فرمان ايلخانان درآمد و مقابل امير تيمور نيز مقاومتي نشان نداد. نادرشاه چند بار به دزفول عزيمت كرد و براي حفظ آن در مقابل لران قلعه (دز شاه) را در چند كيلومتري شمال شرقي شهر بنا نهاد. دزفول امروزي يكي ازشهرهاي مهّم و آباد استان خوزستان است.
دزفول در142 كيلومتري شمال اهواز قرار دارد. نام اين منطقه از واژه «دژپل»يعني قلعه پل گرفته شده است. از قديمي‌ترين آثار تاريخي شهر مي توان به محوطه هاي پيش از تاريخ، شهر قديمي جندي شاپور(اولين مركز دانشگاهي ايران)، پل ساساني(با 14 دهانه اصلي و 12 دهانه فرعي)، بافت زيباي معماري سنتي و بناهاي قديمي اشاره نمود. آسياب هاي دزفول، مسجدجامع، بقعه سبز قبا، بازار قديم شهر، مسجد لب خندق، بقعه شاه ابوالقاسم، مجموعه تاريخي شاه ركن‌الدين، بقعه محمد‌بن‌جعفر‌طيار، بقعه‌رودبند و خانه تيز نو(اداره ميراث فرهنگي دزفول) از جمله مناطق ديدني و تاريخي اين شهرستان به شمار مي‌آيند. فرآورده هاي چوبي، نمدمالي، گيوه دوزي، سبدبافي، خراطي، نازك كاري چوب از قبيل قليان، زيرقليان، شمعدان، چوب لباسي، نمكدان و زيرسيگاري از جمله صنايع دستي مردم شهرستان دزفول به شمار مي‌آيد. از ديگر صنايع اين‌منطقه مي توان ورشوسازي را نام برد.در شهرستان دزفول كارگاه‌هاي ورشوسازي نيز داير است و در آنها وسايل‌چاي خوري و سيني و منقل تهيه مي شود. قلم‌زني روي طلا و نقره و زرگري نيز در اين شهرستان رواج دارد.
موزه هفت تپه – دزفول: ساختمان موزه هفت تپه در يك طبقه ساخته شده است و در سال 1352 خورشيدي افتتاح شده است. اسكلت ساختمان سيماني و نماي خارجي آن از آجر و سنگ است. اين موزه به كتابخانه ، آرشيو ، آزمايشگاه و چاپخانه مجهز است.
نام‌های دزفول در گذر تاریخ
اَوان(avan): پیشینه دزفول را خاورشناسان از آن هنگام که این شهر پایتخت عیلامیان بود (حدود ۲۶۰۰پیش از میلاد) و «اوان» خوانده می‌شد، نزدیک به پنج هزار سال پیش برآورد کرده‌اند. در نوشته‌های باستانی پس از طوفان نوح، از شهری به نام آوان نام برده شده است. این شهر، پایتخت تمدّن عیلام و سرآمد شهرهای مشرق زمین بوده است. کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر، پس از مطالعات و تحقیقات فراوان تصریح کرده‌اند که اَوان همان دزفول کنونی است. در این صورت، «دزفول» فعلی یا اوان پنج هزار سال پیش را باید نخستین پایتخت امپراطوری گسترده کشور عیلام دانست.
دژپل(Dzhpl): از ۱۷۵۰ سال قبل که پل قدیمی دزفول بر رودخانه دز بنا شد، نام این شهر را دژپل گذاشته‌اند. دژپل از نام همان پل مشتق گردیده است. معمولاً دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی می‌باشد که در ۴۸ کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران به شمار می‌آید.
دزپل(dzpl):پس از دژپل، نام این شهر به دزپل رواج یافت.
قصر روناش(Gasr-o-Rovnas): روناش نام باستانی و پنج هزار ساله ی؛ دژپل؛ یا دزفول از شهرهای کنونی ایران است و نیز پلی که در زمان شاپور اول بر روی رودخانه دز بنا گردید پل روناش یا رعناش نام گذاری شد دژی به همین نام برای پاسداری از این پل بنا گردید که به آن قصر روناش یا رعنا می‌گفتند. نام روناش تا سدة دهم هجری همچنان بر سر زبان‌ها بود تا اینکه در دوران شاه اسماعیل صفوی به؛ رعناش؛ بدل گردید. در حال حاضر نیز به برآمدگیهای ساحل غربی دز رعنا (بدون ش) می‌گویند.
ابوعبدالله یاقوت بن عبداله حموی رومی بغدادی در کتاب معروف معجم البلدان پیرامون قصر روناش چنین نوشته است: «روناش شهرستانی از خوزستان است و جایی است که امروز دزپول گفته می‌شود.»
روناش (Rovnas):این نام تا اوایل قرن دهم ه. ق رواج داشته است تا اینکه سرانجام در سال ۹۱۴ ه. ق در دوره صفویه و در زمان شاه اسماعیل اول دگرگونی یافته و رعناش (Ranas) گردیده است. در حال حاضر نیز برآمدگیهای ساحل غربی دز را رعنا (Rana) می‌گویند که (ش) آخر آن حذف شده است.
دزفول(dezful): این نام از قرن ۷ ه. ق در کتاب‌ها دیده می‌شود و تاکنون نیز به این نام مشهور بوده است. این نام عربی شده نام دژپل می‌باشد.
اسامی شهر دزفول به ترتیب زمان : آوان – روناش – قصر روناش – دز – قنطره – قنطره الرومی – اندامیش – اندالشک – اندامشک(صالح آباد یا اندیمشک) – دژبهل – دژپل – دزفول
دزفول(معرب دسبول از قرن هفتم به بعد دزفول)
(دزفول از ترکیب دو کلمه دز یا دژ به معنی برج و قلعه و فول یا پل یا پهل به مفهوم پُل می باشد)
دزفول – شهری از سپیده دم تاریخ
بر پایه نوشته ایرج افشار (شهرهای ایران) دزفول شهری است که پیشینه آن به چندین هزار سال می‌رسد. از کهن‌ترین شهرهای استان خوزستان به شمار می‌رود و از دید تاریخ و فرهنگ ویژگی‌های برجسته‌ای دارد. بر پایه گفته‌های کاوشگران باختری در سده‌های گذشته کسانی مانند: والتر هینتس آلمانی، آوان پایتخت نخستین امپراتوری پهناور کشور عیلام در دزفول کنونی جای داشته‌است. تپه‌های باستانی چغامیش با دیرینه‌ای نزدیک به ۴۰۰۰ سال پیش از زایش مسیح که به گفته باستان‌شناسان، گنجینه ارزشمندی از دانستنی‌های سودمند پیرامون رخدادهای زمان باستان از هزاره هفتم پیش از زایش تا شکوفایی تمدن شوش را در بردارند نیز در دزفول جای دارد. از این تپه‌های باستانی آثار ارزشمندی چون نخستین سند دریانوردی جهان، لوح‌های تکامل موسیقی و مهرهای استوانه‌ای چند هزار ساله کشف شده که کلیه این آثار در موزه ملی ایران و موزه مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو نگهداری می‌شوند.
بانو هلن کانتر، یکی از دست اندرکاران گروه کاوشگری و باستان‌شناسی این گستره، در هنگام یک سخنرانی در تهران پیرامون کاوش‌های انجام گرفته در تپه چغامیش از دزفول به نام ‹‹شهری از سپیده دم تاریخ›› یاد کرده‌است.
تاریخ شهر «دزفول» را خاورشناسان ازآن هنگام که این شهر پایتخت عیلامیان (حدود ۲۶۰۰پیش از میلاد) بود و «اوان» خوانده می‌شد، نزدیک به پنج هزار سال برآورد کرده‌اند. در نوشته‌های باستانی پس از طوفان نوح، از شهری به نام «اوان» نام برده شده است. این شهر، پایتخت تمدّن «عیلام» و سرآمد شهرهای مشرق زمین بوده است. کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر، ازجمله والتر هینتس آلمانی، در کتاب خود تحت عنوان «دنیای گمشده عیلام» که به فارسی ترجمه شده، می‌نویسد:
«ممکن است اوان در جایی که امروز دزفول قرار دارد، بوده باشد .»
پس از مطالعات و تحقیقات فراوان تصریح کرده‌اند که اَوان همان دزفول کنونی است. در این صورت، «دزفول» فعلی یا اوان پنج هزار سال پیش را باید نخستین پایتخت امپراتوری گسترده کشور «عیلام» دانست.
دزفول؛ از اسلام تا پایان دوران قاجاریه
در زمان خلافت عمر خلیفه دوم، ایران فتح شد و سپاهیان مسلمان وارد خوزستان شدند. اهواز و شوشتر به تصرف نیروهای عرب مسلمان در آمد و بعد مسلمین به طرف جندی شاپور حرکت کردند و درگیری چندانی به وجود نیامد و گندی شاپور نیز به دست اعراب مسلمین افتاد؛ و نیز گویند: در همان سال مسلمین (پس از فتح شوش) روی جندی شاپور لشکر کشیدند. در آن هنگام زرین عبداله در پیرامون آن شهر لشکر زد و سرگرم محاصره آن بود که مدد مسلمین رسید.
لذا جندی شاپور و شوشتر به تصرف نیروهای مسلمان درآمد. دزفول که در آن زمان شامل قلعه و ساختمانهای اطراف آن بوده است، نیز زیر نظر حاکم جدید یعنی حکام اموی و سپس عباسی که به شوشتر و جندی شاپور گماشته می‌شدند قرار گرفت. تقریباً تا ۲ قرن هر حاکمی که می‌آمد بر دزفول تسلط داشت و سراسر خوزستان به تصرف اعراب در آمده بود. در اواسط سده دوم هجری، دلاوری به نام یعقوب لیث صفاری که مردی شجاع و نخستین دولتمرد کاردان و با تدبیر بود؛ بدون توجه به عوامل خلافت، علم استقلال برافراشت و نخستین دولت مستقل ایرانی را پایه‌گذاری کرد و خوزستان را نیز به کانون آزادی خواهان ایران تبدیل کرد. محمد واصل در جنگ با یعقوب لیث شکست خورد و مورد تعقیب قرار گرفت و وی بر اموال و ذخائر او دست یافت.
بعد از درگذشت یعقوب او را در گندی شاپور یعنی در ۱۲کیلومتری دزفول به خاک سپردند. و فرمان حکومت مناطقی از ایران از جمله خوزستان و دزفول در زیر حاکمیت خاندان صفاری باقی ماند.
شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ هجری به هویزه رفت و حکمران آنجا را مغلوب و عده کثیری از مشعشعیان را کشت و سرزمین‌های آنها را به تصرف خود درآورد. پس از تسلط نیروهای شاه اسماعیل صفوی بر خوزستان حکومت شوشتر و دزفول به شیخ محمد و حاج محمد پسران ملا قوام‌الدین که به خاندان رعناشی معروف بودند سپرده شد.
در زمان فتحعلیشاه قاجار که بخش شمالی خوزستان یعنی شوشتر و دزفول زیر نظر حکمران کرمانشاهان قرار گرفت و محمدعلی میرزای دولتشاه پسر فتحعلی شاه که یکی از شاهزادگان توانای قاجار بود، اسداله خان بختیاری را که شورش کرده بود پس از آمدن به خوزستان مطیع خود کرد مجدداً ناآرامی‌های پراکنده‌ای هم صورت گرفت تا اینکه در سال ۱۲۶۶ ه. ق ناصرالدین شاه، اردشیر میرزا را به خوزستان فرستاد و او ابتدا دزفول و سپس شوشتر را از چنگ شورشیان درآورد.